Nant Ffrancon
Nant Ffrancon
Nant Ffrancon yw’r dyffryn eithaf cul sy’n ymestyn o Graig y Benglog ar ben deheuol Llyn Ogwen i lawr at gyffiniau Pont y Twr sydd yng nghwr uchaf, dwyreiniol Bethesda. Fe’i cysgodir ar un ochr gan fynyddoedd mwyaf deheuol y Carneddau, sef Pen yr Ole Wen, Braich Ty Du, a Braichmelyn, ac ar yr ochr arall gan y rhes o fynyddoedd sy’n ymestyn o’r Glyder Fawr i’r Fronllwyd. Trwy’r nant fe red afon Ogwan, gyda’r A5, a adeiladwyd gan Telford yn ail hanner ail ddegawd y 19eg ganrif, ar un ochr iddi, a’r hen ffordd ar yr ochr arall. Er mai fel Y Ffordd Rufeinig yr adwaenir honno yn lleol, mewn gwirionedd, nid yw ond ychydig flynyddoedd yn hyn na ffordd Telford, gan mai rhwng 1802 ac 1806 yr adeiladwyd hi, a hynny gan The Capel Curig Turnpike Trust, o dan arweniad Benjamin Wyatt, Asiant y Penrhyn, ar sail anghenion ei feistr. Mae’r enw lleol arall arni, Lôn Lord, yn llawer mwy addas iddi. Heddiw, mae’r lôn hon yn gwyro, gan groesi Ogwan dros Bont Ceunant, ac ymuno â’r A5 yn Nhyn y Maes, ond, yn wreiddiol, roedd yn rhedeg yn gydangwbl ar ochr ddeheuol Ogwan, ond mae ei rhan isaf bellach o dan domen y chwarel, er fod y llwybr diweddar, Lôn Las Ogwan, wedi atgyfodi peth o’i llwybr gwreiddiol. Penderfynnodd Telford adeiladu ei ffordd ar yr ochr ogleddol i Ogwan oherwydd yr allt enbyd ar Lôn Lord ym Mlaen y Nant, allt oedd yn peri dychryn ac arswyd i deithwyr, yn ewedig i’r rheiny oedd mewn cerbyd , neu goets, a dynnid gan geffylau, a pharhaodd ar lwybr nad oedd yn croesi’r afon ond ym Mhont y Pandy, rhyw filltir, neu lai, o aber yr afon Ogwan.
Am ‘nant’
O safbwynt Ffrancon, roedd Syr Ifor Williams yn gweld y gair ‘ffranc’, sydd yn Ffrainc yno, sef y bobl a enwyd oherwydd eu bod yn filwyr cyflog, a gwelodd ef filwyr cyflog i ryw bennaeth Cymreig y gwersylla yn y dyffryn. Yn ei gyfrol Enwau Lleoedd, dywed
Yn Nant Ffrancon ( enw a geir yn Llyfr Taliesin,1275, mewn cân ganrifoedd yn hyn ), cedwir yr enw ‘ffranc’ a ddefnyddid yn y nawfed ganrif am filwr cyflogedig yn llys pennaeth Cymreig…… Ffrancon oedd yr enw lluosog ar y rhai cynnar ( cf Brython, Saeson)….. hawdd tybio mai yno y plannwyd milwyr cyflogedig un o benaethiaid Arllechwedd.
Erbyn heddiw, credir mai ystyr arall sydd i’r enw, a bod ‘Ffrancon’yn deillio o air Hen Saesneg am ‘waywffon;, sef ‘franca’. Awgrymir fod hyn yn disgrifio nodweddion daearyddol yn y nant, gyda rhai yn awgrymu fod y ffrydiau o ddwr sy’n llifo i lawr llethrau serth y mynyddoedd o bobtu’r nant ar dywydd gwlyb, tra bod eraill yn awgrymu mai’r hyn sydd yn yr enw yw creigiau ysgithrog Craig Ty Du yn rhan uchaf ochr ddeheuol y nant, a’u bod yn ymdebygu i lafnau gwaywffyn. Er nad oes sicrwydd am unrhyw ystyr, yr wyf i yn gwyro tua’r olaf, gan eu bod yn nodweddion parhaol, tra bod y ffrydiau ond yn ysbeidiol, a thros dro, ac, er cymaint ysgolheictod a grym gwybodaeth Syr Ifor, dydy’r milwyr cyflog Tewtonig o Ewrob yn gwersylla yn Arllechwedd Uchaf ddim yn taro deuddeg rhywsut. Craig Ty Du amdani i mi, felly!
