Moel Faban Moel Wnion Moelyci Foelgraig Tryfan
Cyflwyniad
Mae’n gred gyffredinol ym maes enwau llefydd mai’r enwau hynaf mewn bodolaeth yw enwau afonydd, a chredir fod ambell un ohonynt yn mynd yn ôl filoedd o flynyddoedd. Yn union fel mae enwau rhai o afonydd y Cilgant Aur ( yn y Dwyrain Canol ) yn deillio’n ôl bedair a phum mil o flynyddoedd yn ôl
‘The earliest place- and river-names in England for which etymologies can be suggested are those of Celtic or British origins. There are, however, some names which …. may be earlier….. It now seems certain that a small group of pre-Celtic river names is still in use today’
English Place Names Kenneth Cameron t33
Efallai fod a wnelo’r ffaith fod dyfroedd o bob math yn gysegredig fel rhoddwr bywyd i’r diwylliannau cynnar lawer i’w wneud gyda chadw’r enw gwreiddiol pan gymerid meddiant o’r tir gan bobl wahanol.
Bid a fo am hynny, dydy hyn ddim yn wir am fynyddoedd a bryniau; maent hwy yn llawer mwy agored i newid enwau. Does ond rhaid edrych ar enwau mynyddoedd unigol, ac ardaloedd mynyddig, yn y gwledydd a wladychwyd yn y canrifoedd diwethaf i weld mai enwau’r coloneiddwyr sydd ar y rhan fwyaf ohonynt, megis y Rockies yng Ngogledd America, y Blue Mountains yn Awstralia, a Snowdonia yng Nghymru. Anwybyddir enwau brodorol, a rhoddir enwau coloneiddwyr, neu enwogion y coloneiddwyr, arnynt, megis Everest, Mount McKinley, a nifer o rai eraill. Dim ond yn y blynyddoedd diweddar, wedi brwydr hynod galed a hir yn Awstralia, y llwyddwyd i adennill enw swyddogol y brodorion, Ularu, ar graig unigryw a chysegredig iddynt, wedi dwy ganrif o gael ei hadnabod fel Ayre’s Rock. Ie,,bregus iawn yw enw mynydd. Does ond rhaid inni edrych ar fap OS o Eryri i weld pa mor fregus yw ambell enw. Mae llawer o’r enwau llai adnabyddus mewn perygl dybryd o ddau gyfeiriad, sef oherwydd Seisnigo gan ymwelwyr nad oes ganddynt ddiddordeb ond troi popeth i’w melin – a’u hiaith – eu hunain, ac oherwydd ein bod ni, frodorion lleol, yn llawer llai cybyddus â’n hardal ein hun, ac yn gwybod fawr ddim am yr hyn sydd y tu allan i’n libart bach, personol ein hunain. Mewn oes a fu, roedd pob rhan o’r mynydd-dir yn hollol gyfarwydd, yn enwedig i’r ffermwyr, gan fod terfynau, cynefinoedd, a lleoliadau yn hanfodol i’w gwaith bob dydd. Ysywaeth, mae’r wybodaeth honno yn prysur fynd ar ddifancoll.
Ond i fynd at yr enwau eu hunain, a hynny yn yr iaith frodorol, y Gymraeg, fe ellir rhannu’r rhan fwyaf o enwau mynyddoedd a bryniau yn wahanol ddosbarthiadau
- Enwau disgrifiadol: dyma’r garfan fwyaf o lawer, gyda’r enwau yn cynnwys ffurf, lliw, natur, neu rhyw agwedd arall sy’n disgrifio’r mynydd, neu’n atgoffa edrychwr o rywbeth sy’n gyfarwydd iddo. Un o’r enghreifftiau gorau o hyn, er y tu allan i ardal yr astudiaeth hon, yw’r enw llafar ar Mynydd Mawr/ Mynyddfawr, rhwng Cwellyn a Nantlle, sef Mynydd Eliffant. Mae hwn, hefyd, yn enw gweddol ddiweddar, gan mai diweddar yw adnabyddiaeth y bobl leol o’r creadur mawr hwnnw. Dyna ichi Cnicht, wedyn, sydd, mae’n debyg, yn dod o’r Sarsneg Canol ‘knight‘ am fod ei ffurf yn atgoffa pobl o farchog. Gydag enwau, yn aml iawn, mae pobl yn mynd i chwilio am ystyr astrus i enw pan mai ystyr syml, disgrifiadol sydd iddo. Yn weddol aml, mae enw disgrifiadol yn cael ei roi oherwydd y wedd sydd ar y mynydd o un cyfeiriad, e.e. dim ond o’r gogledd-orllewin y mae Mynyddfawr yn edrych fel ‘eliffant’.
- Enw sy’n dwyn enw cymeriad hanesyddol, neu chwedlonol. Gall y cymeriadau hyn fod yn rhai dinod, fel perchennog, neu dirddaliwr mewn oes a fu, yn bennaeth pwysig, neu’n dywysog, neu’n gymeriad mewn chwedl leol, neu genedlaethol. Mae’r cyntaf, o reidrwydd yn unigryw, ac yn lleol, megis Lleucu ( Moelyci), Maban ( Moel Faban ), Mafon/ Mafan ( Nanafon ). Felly, hefyd, ambell gymeriad chwedlonol, megis Idris ( Cader Idris ), Rhita Gawr ( Wyddfa ), tra bod ambell gymeriad, megis Arthur, yn gysylltiedig ag amrywiaeth o lefydd gwahanol ( Mae Bwrdd Arthur yn Llanfihangel Dinsylwy, Ynys Môn, ond mae ei gadair yng Nghaeredin! )
- Enwau sy’n gysylltiedig â chwedl, neu lên gwerin, o ryw oes. Gall y stori fod yn uniongyrchol gysylltiedig gydag un mynydd neu fryn, neu gall fod yn gysylltiedig gyda nifer o lefydd ( er enghraifft, Hela’r Twrch Trwyth).Yn amlach na heb, mae’r storiau hyn wedi mynd ar goll, ac ni allwn ddychmygu beth oeddynt
- Ambell eithriad i’r uchod, ond eithriadau prin iawn ydynt.
Adran A: Y Carneddau
Trefgordd Bodfeio Plwyf Llanllechid
Moel Faban (1338 tr/ 408m)
Mynydd, neu fryn, ym mhlwyf Llanllechid; saif pentrefi Rachub, Caellwyngrydd, Llanllechid, a’r Carneddi ar ei lethrau. Mae olion arno sy’n tystio i bobl fyw, a ffermio, ar ei lethrau ers Oes y Cerrig; yn sicr, roedd tipyn go lew o boblogaeth ar y Foel yn Oes y Pres, a’r Oesoedd Canol Cynnar, a hynny oherwydd fod yr ucheldir yn fwy hygyrch a diogel na gwaelod y dyffrynnoedd coediog, yn ogystal â bod yn haws ei drin fel tir amaethyddol. Mae tair carnedd o Oes y Cerrig ( fel y tybir) ar gopa’r Foel, gyda chaeau bychain ac aneddau o Oes y Pres ac Oes yr Haearn ar ei lethrau, ac, wrth gloddio yng Nghae Rhosydd yn Rachub yn 2020/1 darganfuwyd olion eraill o fferm o Oes y Pres.
O safbwynt yr enw, mae Syr Ifor Williams wedi traethu yn fanwl am ‘Foel’ sy’n enw cyffredin ar fath penodol o fryn
‘Gwyr pawb am yr ansoddair ‘moel’ am ddyn wedi colli ei wallt, a gellir sôn am fynydd neu fryn yn gyffelyb; llwm ydyw, heb goed na thyfiant arno. ….. Os gwelwch ‘moel’ fel enw benywaidd gyda’r fannod ‘ Y Foel’, neu ‘Moel’ gydag ansoddair treigledig, neu enw treigledig, Moel Faban, Y Foel Grach, Y Foel Las, … yn y rhain, enw ar fryn, neu ben bryn a geir’.
Mae’n mynd yn ei flaen i nodi, yng Nghyfreithiau Hywel Dda, fod ‘moel’ yn golygu pen crwn y menyn ar gasgen, y rhan oedd yn codi o gorff y menyn, a’i fod yn cyfateb i’r lladin ‘summitas’, sef ‘copa’, ‘ a phan roddwyd enw ar Moel Wnion, a llawer moel arall, fe wnaed hynny â rhyw atgo yn y meddwl am aml lestraid o ymenyn….’
Mynydd, neu fryn, sy’n ben crwn, heb dyfiant amlwg arno, felly, yw ‘moel’, a hynny ym mhob achos, ond cyn i neb dynnu sylw at y ffaith fod grug, eithin mân, ac ati yn tyfu ar sawl ‘moel’, nid lle hollol noeth a olygir, ond bryn heb lawer o dyfiant mawr, megis coed, ac ati, yn tyfu arno.
Am y ‘Faban’, yn sicr, nid ‘baban’ ydyw, na ‘Mabon’ ychwaith, nid ‘moel’ yn perthyn i rhyw faban, na rhyw Fabon; yn hytrach, enw personol ‘Maban’ sydd yma, ac mae’n cadw cof am rhyw bennaeth, neu ddyn o sylwedd yn lleol, a oedd yn berchen ar y tir, neu’n ffermio’r tir. Gan mai lleol ydyw, a dim cofnod o’i fodolaeth, nid oes gennym syniad pwy ydoedd, na phryd yr oedd yn yr ardal, ond gallwn ddyfalu mai rhywdro yn y Canol Oesoedd yr oedd ar ei brifiant ym Modfeio.
Moel Wnion 579 m / 1900 tr
Ucheldir sylweddol sy’n ymestyn o Llefn, ger Moel Faban hyd at Abergwyngregyn, gyda’i lethrau yn disgyn hyd at y tir gwastad sydd rhwng Talybont ac Aber. Am ‘moel’ gweler uchod, ond mae Wnion yn peri anhawster. Mae’n arwyddocaol i Syr Ifor gadw’n glir ohono, gan gyfeirio at enw’r mynydd yn unig wrth egluro ‘moel’, ond anwybyddu’r ‘wnion’; gallai hynny fod oherwydd ei fod yn ystyried yr enw un ai yn rhy astrus, neu, wrth gwrs, yn rhy amlwg. Fodd bynnag, mentrwn arni.
Gallwn yn bur sicr nodi nad yw yn dod o ‘gwyn > gwynion’, a hynny am resymau ieithyddol. Gellir tynnu sylw at yr ynganiad lleol ‘wnion’, nad yw byth yn llithro i Moel – wynion, er fod enwau, megis Tanysgafell, Tyddyn Sabel, a Moel y Ci, yn profi na ellir rhoi pwyslais hollol gadarn ar ynganiad lleol bob amser. Yn ogystal, mae ‘gwynion’ yn air hollol gyfarwydd, llawer mwy cyfarwydd nag ‘wnion, a byddai’n hawdd mabwysiadu’r cyfarwydd. Mae’r ‘Moelwynion’ ym Meirionydd yn lluosog Moelwyn, ac, felly’n wahanol i enw Moel Wnion. O ran ystyr daearyddol, petai’r enw yn ‘Moelwynion’, byddai’r lluosog yn golygu fod mwy nag un ‘moelwyn’ yno, a does dim; un mynydd yw Moel Wnion, heb gopaon arno. Yn ogystal, Foel Wen fyddai, oherwydd mai enw benywaidd ydyw ‘foel’. Petai’n Moelwyn, enw person fyddai, yn ôl Syr Ifor, sef person moel, efo gweddill ei wallt yn wyn, a byddai hwnnw yn gysylltiedig gyda’r mynydd mewn rhyw oes.
Ond Moel Wnion sydd gennym yma, felly ‘Wnion’ yw’r elfen olaf. Mae GPC yn nodi’r gair ‘gwnïon’, am ‘rychau’, ‘gwrymiau’. Rwan, fe ellid cael hynny, oherwydd y mae gwrymiau amlwg ar lethrau Meol Wnion, a byddai’n ddisgrifiad pur deg ohono. Yr unig beth sy’n erbyn hyn yw, unwaith eto, ynganiad, gan fod y gair ‘gwnïon’ yn dod o ‘gwnio’, ac mae’r pwyslais ar yr ‘ï’, a chlywais i erioed mo’r ynganiad hwnnw.
Eto, efallai fod yr ystyr yn fwy syml fyth. Mae afon ym Meirion, yn llifo trwy Ddolgellau, gyda’r enw ‘Wnion.’ Yn Atlas Meirionydd, mae’r awdurdod mawr arall hwnnw ar enwau llefydd,Yr Athro Melville Richards, yn dweud yn bendant i’r afon hon gael ei henwi ar ôl person gyda’r enw ‘Gwynion’, ond fod yr enw wedi troi’n ‘Wnion’. Mae ambell afon wedi ei henwi ar ôl person, yn aml y person oedd yn berchen ar dir ar ei glannau ( Gellir sôn am afon Adda ym Mangor, a enwyd ar ôl rhyw Adda), ac mae ambell fryn wedi ei enwi yn yr un modd ( gweler Moelyci ). Felly, efallai yn hollol syml, mae ‘moel wedi ei chysylltu gyda rhywun o’r enw Gw(y)nion’ mewn rhyw oes yw ystyr Moel Wnion.
Foelgraig ( tua 700m / 2296 tr)
Mae Foelgraig ar lethr gorllewinol Carnedd Dafydd, rhwng Cwm Pen Llafar a Braich ty Du. Dydy hi ddim yr un peth â’r moelydd arferol, gan nad yw’n codi fawr ddim o’r llethrau o’i chwmpas, ond, eto, mae’n cyfateb i ddisgrifiad Syr Ifor o ‘foel’, gan ei bod, o ambell gyfeiriad, yn debyg i rhyw bowlen fechan wedi ei throi ben i waered. O’i llethrau hi y tardd afonydd Berthen, Ffos Foelgraig a Ffos Pantyrychen ( y ddwy olaf yn ymuno i ffurfio Afon Cenllysg, cyn i honno lifo i afon Llafar.
O safbwynt yr enw, nid ‘craig’ ydyw, a bod yn fanwl gywir, ond tir wedi ei orchuddio gyda cherrig mân, neu sgri. O’r herwydd, mae ei henw’n hollol ddisgrifiadol.
Adran B: Y Glyderau
Trefgordd Cororion Plwyf Llandygai
Moelyci ( 402.9m/1321tr)
(Gweler hefyd Moelyci)
Bryn uchel, neu fynydd isel yw Moelyci, y mwyaf gorllewinol o’r gadwyn honno o fynyddoedd Eryri sy’n ymestyn o’r Gluderau a’r Elidir Fawr gan wahanu Dyffryn Ogwen a Dyffryn Peris. Yn wir, oherwydd ei faint a’i natur, gellir ei alw’n ardal, yn hytrach na bryn, gan ei fod yn ymestyn am rai milltiroedd rhwng Ogwen a Chegin. Ar ei lethrau y saif pentrefi Rhiwlas ( yn rhannol), Pentir, Rhyd y Groes, Tregarth, Sling, a Mynydd Llandygai, y cyfan yn bentrefi diweddar a ddatblygodd yn sgil y diwydiant llechi. Mae fferm fynydd sylweddol o’r un enw ar lethrau gogleddol y foel. Roedd llethrau uchaf y foel yn dir comin nes i Chwarel Braich y Cafn dorri trwy’r clawdd mynydd yn 1796, pan hawliwyd y tir gan y Penrhyn, ac y dechreuwyd adeiladu tai yno i’r gweithwyr. Am ddegawdau roedd y tai hynny i gyd yn cael eu galw’n Tregarth, yna aeth y pentref yn Douglas Hill, hyd nes, yn 1933, y penderfynnodd y trigolion newid yr enw Saesneg i’r enw Cymraeg presennol Mynydd Llandygai.
Am yr enw bu, a mae, anghysondeb am ynganiad yr enw Moelyci, gyda nifer yn mynnu mai Moel y Ci yw’r ffurf gywir, er fod yr ynganiad lleol yn ddiffael yn gosod y pwyslais ar y goben, sef yr Y yn MeolYci. Yn wir, mae llawer o drigolion lleol, hyd yn oed, yn anwybyddu yr ynganiad lleol, a’u ynganiad arferol eu hunain, gan ynganu’r enw fel Moel y Ci pan yn siarad am y lle gyda dieithryn, neu mewn cyswllt swyddogol. Wrth fwrw golwg ar sawl gwefan, gwelir fod yr amryfusedd hwn rhwng Moelyci a Moel y ci yn dal yn bodoli.
Eto, nid rhywbeth modern yw hyn oherwydd llacio ar yr iaith. Yn ei gyfrol Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid, a gyhoeddwyd yn 1866, mae Hugh Derfel Hughes yn ddiffael yn cyfeirio at Foel-y-ci, ac roedd yr ansicrwydd rhwng y ddwy i’w weld mor gynnar a’r unfed ganrif ar bymtheg. Wrth reswm, ym mhapurau’r Penrhyn ( Archifdy Prifysgol Bangor) y ceir y cyfeiriadau at Moelyci, a hynny at y fferm, gan ei bod yn ddaliad sylweddol a phwysig ar y stâd. Yn 1588 ceir Moylycki, a Moelyki yn 1599. Cafwyd sillafiadau seisnigedig megis Moelucky ( 1610), a Volyuccy ( 1717). Ar sail ‘lyci’ awgrymodd Myrddin Fardd mai’r Saesneg ‘lucky’ sydd yn y gair, fel petai hi’n foel lwcus, am ryw reswm.
Dangosodd Glenda Carr fod enwau cyffelyb Ynys Leci, ym Llangybi, a Berth Leci, ym Motwnnog, ac, yn yr enwau hynny, enw merch, Lleucu, yn sicr sydd yno. Mae’n dadlau mai’r ffaith fod dwy L yn cyfarfod ei gilydd, un ar ddiwedd Moel, a’r llall ar gychwyn Lleucu ( a fyddai’n treiglo’n feddal > L yn y cyflwr meddiannol, cymharer Dôl Ddafydd), fu’n gyfrifol am gael y fannod ‘Y’ rhwng y ddwy. Felly, Moel oedd ar un adeg ym meddiant rhyw Leucu, na wyddom bellach pwy ydoedd, dyna, yw ystyr Moelyci, ac nid oes unrhyw gi o gwbl yn cuddio yn yr enw
Cafwyd llawer o’r wybodaeth yma o Hen Enwau o Arfon, Llyn, ac Eifionydd Glenda Carr
Tryfan ( 917m/ 3010 tr)
‘Llofrudd o fynydd wyf i’ Gwilym R Jones
Mynydd unigryw ac amlwg yn y Glyderau yn Eryri, yn gorwedd rhwng Nant y Benglog a Dyffryn Mymbyr. Mae’r enw yn dod o’r ddwy elfen ‘ Try’ a ‘ban’, gyda’r ‘ban’ yn golygu Pen, blaen, pwynt, brig, copa, crib, pigyn, uchelfan, pinacl, twred, bryn, mynydd, ( Geiradur Prifysgol Cymru). Yr un gair sydd yn enwau’r mynyddoedd ‘Bannau Brycheiniog’, a cheir ef, hefyd yn yr enw Bannockburn ( afon uchel/ afon fynyddig) yn yr Alban. Mae’r un elfen hefyd i’w weld yn y gair ‘banllef’, sef ‘gweiddi uchel’. Oherwydd iddo fod â’r ystyr ‘pigyn’, ‘pinacl’, cysylltwyd hynny gyda’r ddau faen amlwg sy’n sefyll ar gopa Tryfan, gan gymryd mai ‘tri’ sydd yn y ‘try’ yn Tryfan, a dychmygu trydydd maen oedd wedi cwympo rywdro. I symleiddio pethau ymhellach, byddai hynny’n rhoi ‘tri faen’! Mae ‘try’, sy’n golygu ‘tri’ i’w weld yn y gair ‘tryfer’, sef y ffon fforchog a ddefnyddid i bysgota, yn enwedig gan botshiars er mwyn trywanu pysgod. Mae’r ‘ber’ yn golygu ‘gwayffon’ neu flaen saeth, ac roedd tryfer gyda thri pigyn iddi. Fodd bynnag, dangosodd Syr Ifor Williams ( Enwau Lleoedd t 44) mai’r ‘try’ sydd yn ‘tryloyw’ sydd yn yr enw, sef geiryn i gryfau ystyr – ‘tryloyw = gloyw iawn. Yn wir, roedd ei daid, Hugh Derfel Hughes, y gwerinwr hynod ddiwylliedig a galluog hwnnw, wedi sylweddoli hynny yn yr 1860au, pan ddywedodd, yn Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid t 25′ ‘i’r Dwyrain o’r Gludar Bach, y mae pyramid o fryn, nid annhebyg i dorth siwgr, ac a elwir y Tryfan ( try ban ), yr hyn sydd yn dynodi ei uchder, er y myn rhai ei alw yn Drifaen, a hynny oherwydd tri chlogwyn noedd gynt ar ei ben, pan nad oes ond dau yn bresennol’. Felly, a dilyn Syr For a’i daid, ystyr ‘tryfan’ yw ‘mynydd uchel iawn’, neu ‘mynydd gyda blaen main’, ac mae Syr Ifor yn mynd ymhellach gan dynnu sylw at y ffaith fod y mynydd yn wahanol iawn ei ffurf i’r mynyddoedd yn ei ymyl, ac yn ymddangos fel rhyw fath o bigyn, neu uchelfain. Enw hollol ddisgrifiadol, felly. ( Fel mater o ddiddordeb, ni ellir gweld sut mae’r ystyr hwn yn gweddu i Rostryfan na Moeltryfan, gan oes mynydd tebyg ei ffurf yn y cylch)
