Awdur: Dafydd Fôn Mai 2020 ymlaen
ENWAU DYFFRYN OGWEN
(Nid yw’r rhestr hon yn gyflawn na therfynol, gan yr ychwanegir ati o dro i dro.
Yn gyffredinol, NI chynhwysir enw nad oedd yn bodoli yn y dyffryn cyn 1850)
Mae trafodaeth fanwl ar nifer helaeth o’r enawu hyn yn y tudalennau perthnasol ar y safwe; os hoffech eu darllen, dilynwch y ddolen o’r Brif Lythyren berthnasol
ENWAU PENTREFI, FFERMYDD, TYDDYNNOD, DALIADAU
A
Abercaseg ceg yr afon Gaseg ( yn ei chymer gydag Qgwen)
Abercegin ceg yr afon Cegin
Aberogwen ceg yr afon Ogwen
Afon
Caledffrwd afon efo dwr yn uchel mewn calch, neu soda
Ocar ( enw lleol ar Caledffrwd) clai coch, neu felyn, sy’n cael ei ddefnyddio wrth wneud paent
Cegin 1. Oherwydd ei bod yn codi yng Ffynnon Cegin Arthur, Llanddeiniolen
-
- afon lle mae llawer o’r planhigyn ‘cegid y dwr’ ( water hemlock)yn tyfu ynddi
Ogwen < Ogwan < Ogfanw = afon sy’n tyrchu ei ffordd trwy’r tir fel mochyn
B
Bethesda o’r Hebraeg/ Aramaeg ‘beth-saida’ = ty hela, ty pysgota
Cymrodd y pentref yr enw o enw’r capel
Blaen y Nant Ble mae Nant Ffrancon yn cychwyn
Bodfeurig cartref/ preswylfa Meurig
Braichmelyn rhan o fynydd sy’n ymestyn allan, a thyfiant melyn drosto
Braich Ty Du rhan o fynydd sy’n ymestyn allan sy’n eiddo i Ty Du
Bryn Bela bryn ble mae bele goed yn niferus/ y planhigyn bela yn tyfu
Bryn Cocyn bryn sydd ar ffurf cocyn
Bryn Cul bryn llwm, digynnyrch
Bryn Eira bryn gwyn, neu ble mae eira yn disgyn gyntaf
Bryn Eithin bryn ag eithin yn tyfu arno
Bryn Hafod y Wern bryn sy’n eiddo/ neu’n lleoliad i hafod y wern
Bryn Llys bryn ble mae llys, neu yn ymyl llys, neu’n eiddo i lys
Bryn Rhwydd bryn agored ( hawdd ei gerdded )
Bryn Twrw bryn y bu helynt/ dadlau/ ymrafael/ ffraeo yn ei gylch rywdro,
Bronnydd ochrau bryniau ( ben. Bryn )
Bwlch Ymolchi ?bwlch Llanylchi/ ynylchi?
C
Cae Braich y Cafn cae ger braich o fynydd sy’n ymwthio i hafn dwfn o dir/
….. hafn dwfn mae afon yn rhedeg drwyddo
Cae Coch cae wedi ei aredig
Cae Cyd cae yn cael ei ddal gan fwy nag un person
Cae Gwigyn cae ym meddiant dyn o’r enw Gwigyn
Cae Gwilym Ddu cae ym meddiant Gwilym Ddu ( ond gw. G )
Cae’r Ffos cae yr oedd ffos ynddo
Cae Gronw cae ym meddiant Gronw
Cae Gwyn cae gyda thyfiant gwyn yn ei nodweddu
Cae Herfin cae ym meddiant un o’r enw Herfin?
Cae Hyfaidd cae ym meddiant dyn o’r enw Hyfaidd
Cae Ifan Gymro cae ym meddiant dyn o’r enw Ifan Gymro
Caellwyngrydd aneglur Cae yn perthyn i ddaliad o’r enw Llwyngrydd/ Cae +
llwyn + Gwrydd ( enw person)/ Cae + llwyn + gwrydd (
planhigyn) Gw y ddalen Enwau C
Cae Mawr cae mwy na’r cyffredin, neu mwy na gweddill caeau’r ardal/
daliad
Cae’r Saeson Bach ( Gwern Saeson Bach ) O’i gymharu â fferm fynydd gyfagos
Gwern Saeson Fawr
Cae Rhys William Cae oedd ym meddiant Rhys William
Cae’r Wern Cae oedd ynghlwm wrth y Wern Fawr ( ger Cororion )
Capel Cwta Enw ‘diweddar’ Dim hanes o gapel yno.
Cwta = tir crintachlyd, gwael? Gweler Enwau C
Capel Ogwen Capel ar lannau Ogwen
Carneddi Ardal ble’r oedd nifer o garneddau
Caseg Afon wyllt, gyflym, gydag ewyn fel mwng caseg yn carlamu
Cefnfaes maes ar gefnen o dir, neu ganol y maes agored
Cefn y coed tu ôl i’r coed
Ceunant glyn/ hafn cul
Cilfodan cilfach ?cawoden/ ? hafoden
Cilgeraint cilfach y teulu/ cilfach Geraint ( llai tebygol)
Ciltrefnus < ciltreflys; cilfach ble’r oedd fferm y llys
Ciltwllan cilfach yr egwys dywyll ( mewn coed )
Clwt y Felin darn bychan o dir yn perthyn i’r felin
Coed Uchaf Y coed uchaf ( i fyny’r mynydd ), neu y coed pellaf oddi wrth y
ganolfan weinyddol
Coed Isaf Isaf ( i lawr y mynydd), neu agosaf i’r ganolfan weinyddol
Cochwillan ystyr ddim yn wybyddus
Coed Hywel coed oedd yn eiddo i Hywel
Coetmor coed mawr
Coed y Parc coed y darn o dir eang oedd wedi ei gau i mewn
Corbri o’r enw personol Gwyddelig Cairbre, neu bryn bychan ( cor+ bre )
Cwlyn lle bychan
Cymysgmai y waun sy’n cael ei haredig ym Mai ( os mai Gwauncwysmai
ydoedd yn wreiddiol)
CH
Chwarel Goch chwarel efo pridd/ carreg goch
D/ Dd
Ddôl y tir yn nhro’r afon
Dinas y gaer, y tir sy’n perthyn i’r gaer
Dolawen y tir dymunol yn nhro’r afon
Dolhelyg tir yn nhro’r afon lle mae nifer o goed helyg yn tyfu
Fedw coed bedw
Ffridd porfa arw, wael fynyddig, tir rhwng tir fferm a thir gwyllt y
mynydd
Ffridd y Deon ffridd yn eiddo i ddeon yr Eglwys Gadeiriol, neu gyda’i rent yn
mynd i’r deon
Ffrydlas afon fechan las ei lliw/ afon y ffridd las
Garneddwen y garnedd o gerrig golau
Garth Uchaf cefnen, tir uchel
Gelli coedwig fechan
Gelli Mynach coedwig fechan yn eiddo i’r mynach/ gydag unrhyw rent yn
rhodd i gynnal mynachod
Gerlan tir yn disgyn yn weddol serth at afon
Gilfach encil, cornel gysgodol
Glanrafon ( Ffrydlas ), Glanyrafon, ( Ogwen ) Glanafon ( Ogwen
ar lan unrhyw afon
Glan Llugwy ar lan yr afon Llugwy
Glan y Môr fferm ar lan y môr
Gwaun Gwiail tir gwael gwlyb ble mae helyg yn tyfu
Gweirglodd tir wedi ei gau i dyfu gwair
Hir ystyr amlwg
Needham gweirglodd yn eiddo i ddyn o’r enw Needham
Y wern gweirglodd yn rhan o fferm Wern, neu’n rhan o wern
Gwernydd tiroedd gwael gwlyb
Gwern y Gof tiroedd gwlyb y gofaint
Gwern Saeson Fawr tir gwlyb, gwael yn perthyn i 1.Saeson 2. rhai oedd yn deall
Saesneg 3. rhai oedd wedi bod yn lloegr
Hafoty ty lle’r eid a’r anifeiliaid dros yr haf, fel arfer yn uwch i’r mynydd
Hendre y prif gartref sefydlog, yr hen enw ar yr iseldir ger y môr yn
Llanllechid
Highgate o’r Saesneg ‘high’ ( ‘uchel’, neu ‘prif ‘), a ‘gate’ ( bwlch, neu ffordd ).
Felly ‘prif fwlch/ ffordd’, neu ‘bwlch uchel’, neu ‘ffordd uchel’
L
Lôn Isa y lôn isaf, o’i chymharu â’r uchaf, trwy Lanllechid
Ll
Llafar ( afon ) afon swnllyd
Llandygai eglwys Tygai
Llanllechid eglwys Llechid/ eglwys y llechwedd
Llain darn cul, neu hirgul, o dir
Llain y Ffwlbart tir wedi ei gysylltu gyda ffwlbartod, neu un ffwlbart
penodol
Llety’r Bwgan ty yn gysylltiedig gyda stori am fwgan
Llwyn Bleddyn coed yn gysylltiedig gyda pherchennog/ tenant o’r enw
Bleddyn
Llwyn Celyn llwyn o goed celyn
Llwyn y Penddu llwyn rhywun efo’r llysenw Y Penddu
Llys y Gwynt lle gwyntog, castell y gwynt
M
Maes Caradog tir eang, agored ym meddiant Caradog
Maes y Penbwl tir eang, agored yn eiddo i rhywun gyda’r llysenw Penbwl <
efo pen mawr, neu rywun dwl
Mignant dyffryn cul, corsiog
Moelyci moel ym meddiant Lleucu
N
Nant 1. cwm/glyn 2. Afonig, ffrwd
Nant Heilyn glyn yn eiddo i Heilyn
Nant Gwreiddiog glyn efo llawer o wreiddiau ynddo
Nant y Graen glyn efo graean yn ei nodweddu
Nant y Ty glyn ble mae adeilad OND 1768 Nant Du – cwm tywyll
P
Pandy adeilad i bannu brethyn
Pant y Cyff pant lle lleolid cyffion? / pant gyda rhyw foncyff arbennig?/ pant
ym meddiant rhyw berson dwl iawn?
Pant Ffrydlas pant yr afon Ffrydlas
Pant y Gwair pant lle tyfid gwair
Pant Hwfa pant ym meddiant Hwfa
Parc Moch cae wedi ei amgau lle cedwid moch
Parc Newydd o’i gymharu â Hen Barc
Pencoed ym mhen draw’r coed
Penisa’r nant ceg y nant, gwaelod y nant
Penrhyn trwyn o dir yn ymestyn allan i’r môr, neu i dir gwlyb
Pentre pen draw’r fferm
Pentre’r felin pen y fferm ble’r oedd y felin
Penybronnydd pen draw/ pen uchaf ochrau’r bryniau
Penybryn ystyr amlwg
Plas Ucha y lle uchaf ( daearyddol )
Powls ansicr ond yr awgrym mai llygriad o St Pauls, Llundain ydyw, a
byddai’n derm difrïol
Pwll Budr y daliad o gwmpas y pwll yn yr hendre
Pen y groes ble mae dwy ffordd/ dau lwybr yn croesi
Penylan uwchben glan yr afon
Perthi Corniog llwyni o goed caled/ coed cnotiog
R/ Rh
Rachub tir a achubwyd o’r gwyllt, i’w ddefnyddio
Rallt ar ochr bryn
Rhos Uchaf tir gwael uchaf ( o’i gymharu ag un is )
S
Sling darn bychan o dir, trionglog, fel arfer
Sychnant ffrwd sy’n sychu’n aml yn yr haf
T
Tafarnau adeiladau yn gwerthu diod/ bwyd
Tai’n Coed yr adeiladau yn y coed
Tai’r Meibion adeiladau ym meddiant y meibion/ llanciau
Tai Teilwriaid adeiladau’r teilwriaid
Talgae 1. tir wedi ei amgau < atalgae 2. Cae pellaf
Talybraich pen draw braich mynydd
Talysarn pen draw llwybr, ffordd
Tanybwlch o dan Bwlch Molchi
Tan y Foel ( Faban a Moelyci) o dan un o’r moelydd
Tan y Fynwent ys is na’r fynwent
Tan y Garth o dan y gefnen
Tan Rhiw o dan yr allt
Tan yr Allt fel Tan Rhiw
Tai Isa yr adeiladau isaf
Talybont ger pen y bont
Trergarth y fferm ar y gefnen
Tyddyn daliad o dir, fferm
( y) Bartle ym meddiant dyn gyda’r cyfenw Bartley
Canol/Isaf/Uchaf ( Llanllechid a Llandygai) 1. Uchder 2. Pellter oddi wrth y
ganolfan weinyddol
Cwta crintachlyd, tir gwael
(Y)Ceiliog ym meddiant dyn a lysenwyd yn Geiliog ( tipyn o lanc )
(y) Clawdd ger y clawdd
Dicym eiddo dyn o’r enw ?Dickham
Du yng nghysgod yr haul
Elis Dafydd eiddo Elis Dafydd
Felin Hen yn perthyn i’r hen felin
(y) Fertos/ feitoes/ defeitos aneglur, gan nad oes ffurf sicr ohono
Iolyn eiddo Iolyn – enw anwes ar Iolo, sydd ei hun yn enw anwes ar Iorwerth
(y) Lôn ar ochr y lôn ( o Bont Twr i Lanllechid )
Maes y Groes 1. y tir eang ger y groesffordd 2. Y tir eang ble saif croes
Sabel ym meddiant merch o’r enw Isabella
Sache/ Sachre ym meddiant dyn o’r enw Sechareia
(y) Wern y tir gwlyb, gwael
Ty Gwyn hunan-eglurhaol
Ty Hen o’i gymharu ag un newydd
Ty Newydd fel uchod
Tyn Ffridd tyddyn y tir garw
Tyn lôn tyddyn ger y lôn
Ty Mawr ty mwy na’r tai arferol
Tyn Clwt 1. tyddyn gydag ychydig bach o dir 2. Tyddyn gyda llawer o
blanhigion egrai ( clwt )ar ei dir
Tyn Twr tyddyn y twr canoloesol
Tyn y Caeau y ty yn y caeau
Tyn y Felin tyddyn yn perthyn i’r felin
Tyn y Maes y tyddyn yn y maes ( Caradog )
Ty Slates ty wedi ei wneud, wedi ei doi, efo llechi
W
Wern Fawr tir gwael, gwlyb mawr
Winllan 1. cyfair o goed 2. gwinllan
Y
Ysgubor Newydd hunan-eglurhaol
Ysgubor y Growton ysgubor yn perthyn i berson gyda’r cyfenw Growton
ENWAU CAEAU
( yn cae ei datblygu)
Yma ceir enwau caeau oedd yn bodoli yn Nyffryn Ogwen 1768 ymlaen.
Ni restrir yr enwau amlwg eu hystyr, megis ‘cae bach’, ‘cae mawr’ ‘cae lloiau’, ac ati. Nodir enw lleoliad y cae bob tro ( hynny yw, ar ba ddaliad yr oedd )
Mae dwy adran yma, yn cyfateb i’r ddau blwyf
Enwau Dyffryn Ogwen 